MİRZƏ ƏHMƏD MİRZƏ XUDAVERDİ ZOƏ       

                                   ƏXBARNAMƏ

(Tolışə xanəti tarıx)
VƏSƏ
("Əxbarnamə" iyən çəy muəllif)
1-nə poə
VƏSƏ
( “Əxbarnamə” iyən çəy muəllif)

Azərboyconi ən səfoynə quşəbıə Tolışə maholi barədə miyonə əsronədə məxsusə tarıxə nıvıştəyon bıə ni. In maholi həxədə kam-vey məlumaton curəbəcurə səvononədə, həmçinin Avropə səyyohon əsəronədə rast omedəmon. Həminə əsəronədə de İron, Azərboycon iyən Şirvon tarıxi əlağənin, Tolışə maholi kali nomon kəşəbıə, iyo bəsə omə bə kali hadison işarə kardəbıə.
Marağin əve ki, XIX əsri 2-nə poədə bilavasitə Tolışə maholi tarıxi aidbıə 2 qılə əsər nıvıştəbıə. Çəvonədə qıləyni SƏİDƏLİ KAZIM BƏY ZOƏ LƏNKƏRANİ tərəfo 1869-nə sori bə farsi nıvıştəbıə “CƏVAHİRNAMƏYİ-LƏNKƏRAN” əsəre. ƏvənTolışə maholi ictimai-siyasi tarıxiku bəhs kardedə. Dıminə əsər MİRZƏ ƏHMƏD MİRZƏ XUDAVERDİ ZOƏ tərəfo 1882-1883-nə soronədə bə farsi nıvıştəbıə “ƏXBARNAMƏ”əsəre. Kitobədə Tolışə maholi ictimai-siyasi, iqtisadi iyən mədəniyə jimon, həmən tolışon adət-ənənənku məlumat doə bedə, çan qılə maholon, diyon nomon kəşə bedə. (Çəvon əksərə nomon peşınə vaxtonədə ovaxtəbıən, yaən təhrif kardəbıən.) “Əxbarnamə” əsəri əksərə poəon muəllifi ıştə pıəku məsəyon, kali ğısmon bə muəllifi ıştən sə omə əhvoləton iyən muşahidəon əsasədə nıvıştə bıə.
*
Mirzə Əhməd Mirzə Xudaverdi zoə əcdod Xərəboğədə jimonbıkə bə Zərqəron toyfə mənsubbıə. Muəllifi bobo Kərbəlayi Ğurban Nadir şahi devrədə Xərəboğo bə Tolışə maholi Ğızılobod diy kuç kardəşe: İyo kə dutəşe, çan sor iyo jiyə. Kərbəlayi Ğurbani 2 boəşən bıə: Baxşi bəq Zuvand məntəqə Limar diyədə, ə qılə boəş Moğoni Akon (ısətnə Masalli rayoni Ərkivan) diyədə sokin bıə.
Kərbəlayi Ğurban i muddət Ğızılobodədə jimon kardəşe, Lisan toyfəku kinə sə bəpeşt (kəxıvand bıə bəpeşt), Ağa Məhəmməd şah Qacar Mir Mustəfo xani səpe həmlə kardeədə, məcbur mandə bə Ostoro Kurab maholi Butəsər (ısətnə Pensər) diy kuç kardəşe, məşhur Ağa Kərimi məhlədə sokin bıə.
Butəsər (Pensər) çe Kərbəlayi Ğurban, çəy zoə Mirzə Xudaverdi, çəyo çe əsəri muəllif Mirzə Əhmədi daimi sokinbıə vırə bıə. In vaxtonədə Mirzə Əhmədi pıə Mirzə Xudaverdi bə RƏŞ maholi Kəşkər diy şə, əyo 4 sor mədrəsədə həm təhsil səşe, həmən muəlliməti kardəşe. Butəsərədə 3 manq mandə bəpeşt ıştə təhsili idomə doyro bə İsfəhon şedə. Əyo 7 sor təhsil səydə. Yolə şohrətxıvand bedə. Lankoni hakim Mir Mustəfo xan (1787-1814) əy dəvət kardedə, çəy divanədə katib (mirzə) ko kardedə. Peşı Mir Mustəfo xani vəzir təyin kardə bedə. Umumən Mirzə Xudaverdi 30 sor bə Mir Mustəfo xani, çəy zoon Mir Həsən xani 20 sor, bə Mir Abbasi isə 15 sor xıdmət kardəşe. Çəy sıvo Mirzə Əhmədi həmən İbrahim iyən Cəfərğoli nomədə 2 qılə zoən bıəşe.
*
“Əxbarnamə” muəllif Mirzə Əhməd isə 1786-nə sori moəobıə, 1883-nə sori 97 sinnədə beədə beçəşmək ın əsər təmom kardəşe.
Çəy pıə əy əğıləti devriku bo təhsil səy bə Rəşt vığandedə. Çəy boə Cəfərğoli bəvədə Rəştədə jiyedəbe. Əhməd bə Ənzəli rəseədə, çəşə noxəşi qətedə əy, oqardə bə Pensər. Çəşon xəş bıə bədiqə Əhməd sənibəton şedə bə Rəşt, əyo məşhurə xəttot Məsihiku dərs qətedə.
Əhmədi ğəbul kardeədə, bəy i sətır xətt doydə nıvışte, (çəy nıvıştəy bəqəm kardedə) votedə:
-Im çımı iminə xəlifəye.
Dəyən Mirzə Əhməd tələbəon arədə de “İminə xəlifə” nomi məşhur bedə. Mirzə Əhməd 2 sor Haci Məhəmmədi mədrəsədə təhsil səydə. In vaxti çəy pıə bə Pensər oqardey pidəşe. Iştə zoən deştə bardey piədə muəllim bə Mirzə Xudaverdi votedə:
-Bıdə çımı tono bımandi. Hərənqoni 1 sor çımı tono məşq bıko, i sor bədiqə İronədə bənə bəy reçin bınıvışt əbıni (1) (s.69)
Məxləs, Mirzə Əhməd deştə pıə bə ico bə Pensər oqardedən. İ muddət bə İroni Ostoro kuç kardedən, əyo 3 sor mandedən. Mirzə Xudaverdi ıştə zoə Mirzə Əhmədi bardedə bə Ərdəbil, Məlo İbrahimi mədrəsədə noydə. Əyo SƏYAQ (?) elmi omuteyro şahi dəftərxonədəən təhsil səydə. Bə rujon şahi dəftərxonədə, bə şəvon esəboy bo hıteyro bə mədrəsə oqardedəbe. Dəy bə ico təhsil sə de Butəsəri Məlo Musa i hucrədə bedəbe. De divani təyinati bə Mirzə Əhmədi sorədə 20 tumən pul iyən 3 xəlvor qandım məvacib doydəbin. Se sorən de ğaydə Ərdəbilədə dəvardedə.
*
Mirzə Əhməd ısə həni çokə xəttotbe. Mir Abbas bəq bə Sefiddəşt hakim təyin kardə bəpeşt, Mirzə Xudaverdi dəvət kardedə ıştə paliyo, votedə bəy:
-Oqardən bə Butəsər, deşmə puli hıriyəbıə ıştə mılkədə sakin bıbən, çımı mirzəti koonən bıbən. Navko şımə dastədəbıə kaştorə vıronən bəbaxşem bəşmə.
Mirzə Əhmədi həmə ğohomon ın təklifi bəqəm kardedən. Məxləs, əvon sənibəton bə Ostoro Butəsər diy, bəştə kəon omedən. Bə vaxti İrono bə Ərəse zəmin hisobbıə bə Urusə Ostoro omey jəqoən hosonə ko nıbe. İyo təbəəti məsələ hestbe. Mirzə Xudaverdi Təbrizədə konsulo rəsmiyə icozənomə səydə. Əy bə Lankoni hakimi nişo doə bəpeşt, əvoni “ bə Ərəse pərçəmi ji ğəbul kardedən”, Butəsərədə sakin beyro icozə doydən.
Bı vaxtədə Mir Abbas bəqi xanım Xanım Əğə Ostoro hakimbe. Tolışi bəqonbəqbıə rusə zabit mayor Kandratov omedə bə Butəsər Mirzə Əhmədi boştə katib kardey piyedəşe. Mirzə Əhməd çe vəzifəku imtino kardedə.
*
Mirzə Xudaverdi vəfotkardə sor məlum ni. Lakin çəy ə qılə zoə Məlo Cəfərğoli Mir Abbas bəqi kədə bə Mir Taği dərs doydəbe. Mirzə Xudaverdi vəfoti bəpeşt, bə şəxsi ədovətiro, de Ostoro hakim Xanım Əğə əmri Mirzə Əhməd deştə xıyzoni Butəsəro bə Şiləvar (Şilvo) diy romə bedə. Mir Abbas bəq 4 sor Ərəseədə həbsədə bedə, çəyo oqardə bəpeşt, icazə doydə ki, Mirzə Əhməd deştə xıyzoni sənibəton oqardi bə Butəsər, iyo sakin bıbi. Bə ro ki, çe Mirzə Əhmədi xıyzoni Butəsərədə mılkon, tukə məzəon, xəyli tuə doon hestbe. Əvon həmə Ərəse potşo silkədə hisob bedəbe.
Mirzə Əhmədi 12 sor bə Ərəse xıdmət kardəşe, çandi-çand sor Lankon-Ostoro maholonədə sərhədbəq vəzifədə ko kardəşe, 80 xıyzon çəy ehdədə bıə.
Mir Abbas bəq iyən çəy kəxıvand Xanım Əğə bı xıyzoni behurmətəti bıkoən, Mirzə Xudaverdi jıqo vəsiyət kardəşbe:
-Mir Mustəfo xani avlodono i qılə kuə kinəən bımando, əy roysə bıvindon, bəy səlom bıdən, hurmət bıkən.
Mirzə Əhməd bə məvacib ( maaş) bə ruson xıdmət kardeyro bə Xanım Əğə xoş omedənıbe. Əv bə Mirzə Əhmədi votedəbe:
-Şımə bə mısılmonon əğə ne, bə ruson xıdmət kardedon.
1883-nə sorədə “Əxbarnamə” əsəri nıvışteədə Mirzə Əhməd qeyd kardedə:
-12 sore ki, az bə Ərəse xıdmət kardedəm. Ostoro maholədə həmə koon bə çımı qi şodəşone.
Lakin 1883-nə sori bədiqə əv, bə Ərəse veyən meyl nişo doydəni.
Umumən, Mirzə Əhməd har dı tərəfədə təzyiqi jitonobe. Çunki səvodin iyən yeqonə mutəxəssis beyro mayor Mir Abbas bəqən, Lankoni muvəkkil Çar hukuməti numayəndə Tulayevən çəy səvodiku, çəy ğələmiku istifadə kardeyro kulişedəbin (cəhd nişo doydəbin)
Əncəx Mirzə Əhməd tərəddud kardedəbe. Jıqo ki, Mir Abbas bəqi jen Xanım əğə bəy voteədə:
-Boçi bə Ərəse xıdmət kardedəş?
Çəy cəvobədə Mirzə votəşbe:
-Co ilocım ni.
Çar Ərəse Lankoni muvəkkilən əv sədo kardedə ıştə paliyo, votedə:
-Bə ki xıdmət kardedəş?
Mirzə Əhmədi votəşbe:
-Bə Mayor Mir Abbas bəqi.
Muvəkkil xəbə səydə:
-Nokəti çoke, ya bəqəti?
Mirzə Əhməd bəy votedə:
-Bo nokə nokəti, bo bəqi bəqəti çoke!
*
Mirzə Əhməd Butəsəri Nəbiron məhəllədə jiyedəbe. Çəy həsuyə Qamətukıj Şahverən kətto (kəndxuda) be. Şahverəni zoə, yəne Mirzə Əhmədi ğəyn Paşaən kəttobe. Mirzə Əhməd 12 sor bə Ərəse xıdmət kardə bəpeşt, de Tulayevi əmri ıştə dədə-bobo yurdo-Pensə diyko bə Şilvo (Şiləvar) kuç kardedə. Həlbəttə, bı barədə Mir Abbas bəqi bə Tulayevi təzyiq nişo doyən bə nəzə nıse nibəbe. Har dı tərəfi-yəni Mir Abbas bəqi iyən Tulayevi təzyiqi səkıştədə çəy Butəsərədə bıə əmlok, tukə məzəon çəy dastədə sə bedə.
Vey kosibə, qonə jimon dəvoniyə Mirzə Əhməd bə qeneral Vasilyevi şikat kardeyro qonə, təhlukəynə roon dəvardedə, ıştəni bə Şamaxi rosnedə. Şilvoku bə Butəsər oqardey, bə dədə-bobo mılki soybbeyro qeneral Vasilyeviku nıvıştəbıə əmr səydə, vardə-doydə bə Lankoni nahiyə rəisi-bə Tulayevi. Demiyən oqardə Butəsərədə bıə bəştə kə. Mirzə Əhməd nıvıştedə: “ Xıyzon iyən əğılon peqətıme-vardıme bə Butəsər (bə Pensər) - oməymon ıştə kədə sakin bimon.”
Mirzə Əhməd peşı bəştə pıə Mirzə Xudaverdi vəsiyəti əməl kardedə, ujən de həzo vasitə Mir Abbas bəqi dıli bə dast vardedə, bəy xıdmət kardedə. Hətta de Boku qeneral-qubernatori əmri Mir Abbas bəq Lankoni ğələdə həbs kardə beədə, deştə xayşi bə həbsxana şedə, Mir Abbas bəqi tono mandedə. Mirzə Əhməd nıvıştedə: “ Bızın iyən aqoh (sərvoxt) bıbən ki, həmə qınoon rukiku bedə, yolonku hiç qıno bedəni! Çunki əğə votey çiçe, bəy etino nıkardey çiçe! (s.101*)
Mirzə Əhməd ıştə dumoton dı cumləon oroxnedə: “ Çanədə şınedəm, ın dınyoədə bəsə omə koon sə bedənin. Umrımən anə bəfo kardedəni ki, həmə (hadison) bə ğələm bıstənım-bınıvışdım. Jıqo bə ğərol oməym ki, jıqoşə dınyo koonku nınıvışdım...” (s.101*)
( hestışe idomə)
(Bə tolışi peəqordın: Bayrami Allahverdi)

tolishstan.com